(ostatnia aktualizacja: ²⁰/₁₁.2017)

Göbekli Tepe to stanowisko archeologiczne w południowo-wschodniej Turcji 1, które kryje zapewne pozostałości prehistorycznego sanktuarium. Skrywający je tell utworzony z nawarstwiających się wskutek długotrwałego osadnictwa, szczątków osad ludzkich ma wysokość 15 metrów i średnicę około 300 m. Położone na wysokości 760 metrów nad poziomem morza Göbekli Tepe jest prawdopodobnie najstarszym znanym miejscem kultu stworzonym przez człowieka (jego powstanie datowane jest na 10 tys. p.n.e.). Badania warstw archeologicznych terenu wykazują, że miejsce to było używane przez szereg tysiącleci.
     Stanowisko zostało po raz pierwszy odnotowane w badaniach przeprowadzonych przez Uniwersytet w Stambule i Uniwersytet Chicagowski w 1963 roku. Amerykański rekonesans archeologiczny uznał, że wzgórze nie miało charakteru całkowicie naturalnego. Amerykański archeolog Peter Benedict zidentyfikował lityczne elementy zebrane z powierzchni terenu jako należące do neolitu sprzed wyrabiania ceramiki, ale pomylił kamienne płyty (górne części słupów w kształcie litery T 5) z grobowymi znacznikami, postulując, że faza prehistoryczna została przykryta bizantyjskim cmentarzem. Zakładano więc, że wzgórze prawdopodobnie kryje cmentarzysko bizantyjskie lub też islamskie.
     W 1994 roku Klaus Schmidt z Niemieckiego Instytutu Archeologicznego w Stambule, który wcześniej pracował na neolitycznym stanowisku w Nevalı Çori, szukał innego miejsca do wykopalisk. Zapoznał się z literaturą archeologiczną na temat okolicy, odnalazł sporządzony przez chicagowskich badaczy z 1963 roku krótki opis Göbekli Tepe i postanowił ponownie sprawdzić stanowisko. Po znalezieniu struktur podobnych do tych, które znał z Nevalı Çori, dostrzegł możliwość, że skalne elementy były prehistoryczne. W następnym roku zaczął kopać w tym miejscu we współpracy z Muzeum Şanlıurfa, a wkrótce odkrył pierwszy z ogromnych filarów w kształcie litery T. Zatem pomimo tego, że długi czas wzgórze było wykorzystywane rolniczo a okoliczni mieszkańcy od pokoleń przemieszczali kamienie znajdowane na miejscu wykopalisk, przez co archeologiczna wartość miejsca doznała znacznego uszczerbku, jego prehistoryczny charakter rozpoznano razu 2, 4.
     Stanowisko obejmuje dwie fazy użytkowania o charakterze społecznym lub rytualnym, których początki sięgają przedziału od dziesiątego do ósmego tysiąclecia p.n.e. 6. W pierwszej fazie, należącej do Pre-Garncarskiego Neolitu A (Pre-Pottery Neolithic A, PPNA), zbudowano kręgi masywnych kamiennych słupków w kształcie litery T 3. Są to prawdopodobnie najstarsze znane megality na świecie 7. Badania geofizyczne wskazują na ponad 200 słupów ustawionych w około 20 kręgach. Każdy słup ma wysokość do 6 m i waży do 20 ton. Są one dopasowane do gniazd wyciętych w skalnym podłożu. W drugiej fazie, należącym do Pre-Garncarskiego Neolitu B (Pre-Pottery Neolithic B, PPNB), wzniesione słupy są mniejsze i stoją w prostokątnych pokojach z podłogami z polerowanego wapna. Stanowisko zostało porzucone po PPNB. Młodsze elementy datowane są na czasy klasyczne.
     Najstarsza warstwa (III) zawiera słupy megalityczne połączone ścianami, tworzące razem koliste lub owalne struktury. Jak dotąd odkopano 4 takie struktury. Badania geofizyczne wskazują na istnienie kolejnych 16 struktur tego typu. Warstwa III jest datowana na około 9 tysięcy lat przed naszą erą. W obrębie murów świątyni odkryto sześć kamiennych koryt, mających pojemność dochodzącą do 160 litrów. Osad znaleziony na ich dnie zawierał szczawiany, powstałe po połączeniu wody z ziarnem; na tej podstawie naukowcy badający stanowisko wysnuli hipotezę, że koryta mogły służyć do warzenia prehistorycznego piwa. W warstwie II odkryto szereg przylegających do siebie prostokątnych pokoi z podłogą z polerowanego wapienia. Jest ona datowana na 7500–6000 lat przed naszą erą. Najwyższa i zarazem najmłodsza warstwa zawiera pozostałości działalności rolniczej.
     Podane daty zostały ustalone metodą radiowęglową C14. Koniec warstwy III to 9000 lat przed naszą erą. Początek jest określany w przybliżeniu jako 11 000 lat przed naszą erą lub wcześniej. Warstwa II sięga do około 8000 przed naszą erą. Może to wskazywać, że odkryte struktury są starsze niż ceramika, metalurgia, pismo, lub koło. Zostały zbudowane przed tzw. rewolucją neolityczną, czyli przed początkiem rolnictwa i hodowli zwierząt. Organizacji społecznej, jaka była konieczna do zbudowania tych struktur, nie wiązano dotychczas ze społeczeństwami przed-neolitycznymi. Wiele ze słupów waży od 10 do 20 ton, a niektóre nawet 50.
     Wykonana pod koniec lat 90. analiza DNA pszenicy wskazuje, że odmiana dzika występująca na zboczach wulkanu Karaca Dağ jest najbliższą pszenicy współczesnej. Karaca Dağ, wulkan tarczowy we wschodniej Turcji, wysokości 1957 metrów n.p.m., leży ok. 30 km od Göbekli Tepe; możliwe więc, że rejon ten pełnił kluczową rolę w historii rolnictwa.
     Funkcja odkrytej struktury pozostaje tajemnicą. Prace wykopaliskowe prowadził od 1996 roku niemiecki zespół archeologiczny pod kierunkiem Klausa Schmidta. Aż do śmierci w 2014 r. Schmidt uważał, że miejsce to było sanktuarium, w którym gromadzili się czasowo ludzie z całego regionu, nie zaś zamieszkała osada. Jeśli ma on rację to Göbekli Tepe nie można uważać za najstarsze miasto świata.

Linki do wykorzystanych zdjęć:
1. https://pl.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6bekli_Tepe#/media/File:Smithsonian_map_g%C3%B6bekli_tepe.jpg
2. https://pl.wikipedia.org/wiki/G%C3%B6bekli_Tepe#/media/File:G%C3%B6bekli_Tepe,_Urfa.jpg
3. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/c4/G%C3%B6bekli_Tepe_site_%281%29.JPG
4. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ec/G%C3%B6bekli_Tepe.jpg
5. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e5/GobeklitepeHeykel.jpg
6. https://3c1703fe8d.site.internapcdn.net/newman/gfx/news/hires/2017/5954e89e80223.jpg
7. https://3c1703fe8d.site.internapcdn.net/newman/gfx/news/hires/2017/5954e883e1b3b.jpg